سه تار
سه تار، سادگی و ظرافت را در کنار صدایی دلنشین و آرامش‌بخش به ارمغان می‌آورد. این ساز معمولاً چهار سیم دارد که یکی از آن‌ها (سیم چهارم) نواخته نمی‌شود و تنها به طنین اندازی بهتر نت‌ها کمک می‌کند. بدنه‌ی سه تار کوچک‌تر از تار است و صدای زیرتر و ظریف‌تری دارد. سه تار بیشتر در موسیقی سنتی و عرفانی استفاده می‌شود.
- ویژگی‌های اصلی سه تار:
- چهار سیم (یکی نواخته نمی‌شود)
- بدنه کوچک‌تر
- صدای زیرتر و ظریف‌تر
- مناسب برای موسیقی سنتی و عرفانی
معرفی اجزای سه تار
اجزای اصلی سه تار
- کاسه: بخش اصلی سه تار است که به شکل گلابی و معمولاً از چوب توت ساخته می‌شود.
- صفحه: پوششی نازک از چوب که روی دهانه کاسه قرار می‌گیرد و برای تقویت صدا و ایجاد حفره‌های صوتی استفاده می‌شود.
- دسته: قسمتی استوانه‌ای شکل از چوب که به کاسه متصل است و محل قرارگیری پرده‌ها و جایی است که نوازنده با انگشتان خود بر روی سیم‌ها فشار می‌آورد.
- سرپنجه: انتهای دسته است که گوشی‌ها روی آن قرار می‌گیرند و برای کوک کردن سیم‌ها استفاده می‌شود.
- سیم‌گیر: قطعه‌ای چوبی در انتهای کاسه که سیم‌ها به آن بسته می‌شوند.
- خرک: قطعه‌ای چوبی که روی صفحه قرار می‌گیرد و سیم‌ها بر روی شیارهای آن قرار می‌گیرند.
- شیطانک: قطعه‌ای کوچک از استخوان یا پلاستیک که بین دسته و سرپنجه قرار می‌گیرد و ارتفاع سیم‌ها را تنظیم می‌کند.
- سیم‌ها: معمولاً چهار عدد سیم فلزی که بر روی خرک و سیم‌گیر قرار می‌گیرند.
سایر اجزا
- پرده‌ها: نوارهای باریکی از جنس روده یا نایلون که بر روی دسته چسبانده می‌شوند و فاصله بین نت‌ها را مشخص می‌کنند.
- مضراب: وسیله‌ای برای زخمه زدن به سیم‌ها و تولید صدا.
تاریخچه ی سه تار
- دوره قاجاریه: در این دوره، سه تار به عنوان سازی محبوب در میان مردم شناخته شد و نوازندگان بسیاری به اجرای قطعات مختلف با این ساز پرداختند.
- قرن بیستم: در قرن بیستم، سه تار به یکی از پرطرفدارترین سازهای موسیقی ایرانی تبدیل شد و نوازندگان بسیاری به آموزش و اجرای این ساز پرداختند.
برخی ریزنکات تاریخی
- تغییرات مداوم: شکل و ساختار سه تار در طول تاریخ همواره در حال تغییر بوده است و این تغییرات تحت تأثیر عوامل مختلفی مانند تحولات اجتماعی، فرهنگی و موسیقیایی رخ داده است.
- نقش نوازندگان: نوازندگان برجسته‌ای مانند میرزا عبدالله فراهانی و ابوالحسن صبا نقش بسیار مهمی در توسعه و بهبود سه تار داشته‌اند.
- تنوع منطقه‌ای: سه تار در مناطق مختلف ایران دارای تفاوت‌های جزئی در ساختار و کوک است.
انواع ساز سه تار بر اساس ویژگی های مختلف
تقسیم‌بندی بر اساس ساختار و سبک
- سه تار کلاسیک: این نوع سه تار، متداول‌ترین نوع آن است و در اکثر کنسرت‌ها و اجراهای موسیقی ایرانی استفاده می‌شود. ساختار استاندارد و مشخصی دارد و صدای گرم و دلنشینی تولید می‌کند.
- سه تار آذری: سه تار آذری با سه تار کلاسیک تفاوت‌هایی در شکل کاسه و نحوه قرارگیری روی بدن نوازنده دارد. صدای تار و سه تار آذری معمولاً قوی‌تر و پرطنین‌تر از تار و سه تار کلاسیک است.
- سه تار بختیاری: این نوع سه تار، ساختاری متفاوت با سه تارهای دیگر دارد و بیشتر در موسیقی محلی بختیاری استفاده می‌شود.
- سه تار عراقی: سه تار عراقی شباهت‌هایی به سه تار ایرانی دارد اما تفاوت‌هایی نیز در اندازه و شکل کاسه آن وجود دارد.
- سه تار شهناز: این نوع سه تار به نام استاد شهناز، یکی از نوازندگان برجسته سه تار نامگذاری شده است و از نظر کیفیت ساخت و صدای بسیار مرغوب شناخته می‌شود.
تقسیم‌بندی بر اساس جنس چوب
- سه تار توت: بیشتر سه تارهای ایرانی از چوب توت ساخته می‌شوند. چوب توت به دلیل چگالی و خواص آکوستیکی مناسب، صدای گرم و دلنشینی به تار و سه تار می‌دهد.
- سه تار گردو: برخی از سازندگان از چوب گردو نیز برای ساخت سه تار استفاده می‌کنند. چوب گردو صدای روشن‌تر و شفاف‌تری نسبت به چوب توت تولید می‌کند.
- سه تار چوب‌های دیگر: گاهی اوقات از چوب‌های دیگری مانند چوب آبنوس، چوب ماهون و … نیز برای ساخت سه تار استفاده می‌شود.
تقسیم‌بندی بر اساس سازنده
- سه تار ساخته شده توسط سازندگان معروف: تار و سه تارهایی که توسط سازندگان معروف و با تجربه ساخته می‌شوند، معمولاً کیفیت بالاتری دارند و قیمت آن‌ها نیز بیشتر است.
- سه تار ساخته شده توسط سازندگان محلی: تار و سه تارهایی که توسط سازندگان محلی ساخته می‌شوند، معمولاً قیمت پایین‌تری دارند اما ممکن است کیفیت آن‌ها به اندازه سه تارهای ساخته شده توسط سازندگان معروف نباشد.
برند های معروف سه تار
- مفاخری: یکی از شناخته شده‌ترین برندهای سازنده سه تار در ایران است. سازهای مفاخری به دلیل کیفیت بالا، صدای خوب و طراحی زیبا، طرفداران زیادی دارند.
- ایران ساز: این برند نیز از جمله برندهای معتبر ایرانی است که انواع مختلفی از سه تار را تولید می‌کند. سازهای ایران ساز به دلیل قیمت مناسب و کیفیت قابل قبول، برای هنرجویان و نوازندگان مبتدی بسیار مناسب هستند.
- کلهر: شهرام کلهر، یکی از نوازندگان برجسته سه تار، برند شخصی خود را دارد. سازهای کلهر به دلیل کیفیت بسیار بالا و صدای منحصر به فرد، مورد توجه نوازندگان حرفه‌ای قرار دارند.
- فاضلی: این برند نیز از جمله برندهای قدیمی و معتبر سازنده سه تار در ایران است. سازهای فاضلی به دلیل کیفیت ساخت بالا و صدای گرم و دلنشین، طرفداران زیادی دارند.
- سلیمانی و قربانی: این دو سازنده به صورت مشترک، سه تارهایی با کیفیت بالا تولید می‌کنند که در بین نوازندگان حرفه‌ای بسیار محبوب هستند.
سیستم نت‌نویسی سه تار
در موسیقی ایرانی، برای نت‌نویسی سه تار از سیستم نت‌نویسی ایرانی استفاده می‌شود که ریشه در موسیقی سنتی ایران دارد. این سیستم شباهت‌هایی به سیستم نت‌نویسی غربی دارد، اما تفاوت‌های مهمی نیز با آن وجود دارد.
ویژگی‌های اصلی سیستم نت‌نویسی ایرانی:
- خط حامل: مانند سیستم غربی، نت‌ها روی خطوط حاملی نوشته می‌شوند.
- کلید: معمولاً از کلید سل استفاده می‌شود که روی دومین خط از پایین خط حامل قرار می‌گیرد.
- نام نت‌ها: نام نت‌ها در موسیقی ایرانی نیز دو، ر، می، فا، سل، لا، سی است.
- مقام‌ها: در موسیقی ایرانی، از مقام‌ها استفاده می‌شود که مجموعه‌هایی از نت‌ها هستند و هر کدام دارای ویژگی‌های خاص خود هستند.
- ضرب: در موسیقی ایرانی، ضرب‌ها به صورت کلامی و با استفاده از علائم خاص مشخص می‌شوند.
تفاوت تار و سه تار :
تار و سه تار دو ساز زهی و مضرابی از خانواده‌ی تنبور هستند که در موسیقی ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارند. هرچند این دو ساز شباهت‌های بسیاری دارند، اما تفاوت‌های ساختاری و تکنیکی آن‌ها باعث شده تا هریک صدایی منحصر به فرد و کاربردی خاص خود را داشته باشند.
ساختار و ظاهر
- کاسه: کاسه تار از دو نیمه ساخته شده و روی آن پوست کشیده می‌شود، در حالی که کاسه سه تار یکپارچه است و روی آن صفحه چوبی قرار دارد.
- تعداد سیم: تار معمولاً شش سیم و سه تار چهار سیم دارد.
- دسته: دسته تار ضخیم‌تر و بلندتر از سه تار است و پرده‌های آن به صورت فشرده‌تر قرار گرفته‌اند.
- خرک: خرک تار بلندتر و شیب‌دارتر از خرک سه تار است.
- صفحه رویی: تار دارای پوست رویی است، در حالی که سه تار دارای صفحه چوبی است.
صدا
- طنین: صدای تار معمولاً پرطنین‌تر، قوی‌تر و با دامنه وسیع‌تری نسبت به سه تار است.
- زیر و بم: صدای سه تار معمولاً زیرتر و زنگ‌دارتر از تار است.
- حساسیت به رطوبت: صدای تار به تغییرات رطوبت حساس‌تر است، در حالی که صدای سه تار کمتر تحت تأثیر رطوبت قرار می‌گیرد.
شباهت‌های تار و سه تار :
- خانواده: هر دو از خانواده‌ی تنبور هستند.
- نحوه‌ی نواختن: هر دو با مضراب نواخته می‌شوند.
- مواد سازنده: مواد سازنده‌ی اصلی هر دو ساز مشابه است.
- پرده‌ها: هر دو ساز دارای پرده هستند که برای تغییر نت‌ها استفاده می‌شود.
نتیجه گیری
در این مقاله سعی شد تا تمام اطلاعات مورد نیاز مخاطبان راجب ساز تار و سه تار فراهم شود. امیدوارم از مطالعه ی این مقاله لذت برده باشید. اگر به مباحث دیگر در رابطه با ساز تار و سه تار علاقه دارید می‌توانید از طریق لینک های زیر وارد صفحات مورد نظر شوید.
سای مقالات :
بهترین کتاب های آموزش تار و سه تار
بهترین نوازندگان تار و سه تار
